borovizija

ISTORIJAT EKSPLOATACIJE MINERALNIH RESURSA NA PODRUČJU BORSKOG REGIONA

I pored činjenice da prostor borskog regiona nije dovoljno arheološki istražen postoji dovoljno dokaza da su najstarija nalazišta praistorijske eksploatacije rude i njene metalurške prerade na teritoriji borskog regiona postojali na teritoriji današnjih opština Bor, Majdanpek, Donji Milanovac i Negotin, kao i prostor Kučeva, koji ne pripada današnjoj teritoriji borskog okruga.

Rudarstvom je na ovim prostorima čovek počeo da se bavi još u eneolitu. Dugo se verovalo da su najstariji tragovi oni iz vremena Rimljana, ali su arheološka istraživanja na brdu Okno, na oko 2,5 km severno od sela Rudna Glava, započeta 1968. godine, kao i istraživanja na lokalitetu Kučajna – Bor II i lokalitetu Lazareva pećina u Zlotu (IV – III mil.p.n.e.), omogućila pronalaženje velikog broja alata i bakarnih predmeta (kameni batovi, igle, šila, bodeži), kao i keramičkih ostava. Predmeti zatečeni na mestu upotrebe pokazuju obim i intenzitet radova, što granice rudarstva pomera nekoliko hiljada godina unazad. 

Iz istog vremenskog perioda poznati su nam i lokaliteti Čoka lu Balaš u Krivelju, Kulmja Škjopuluj u Klokočevcu i Kmpije u borskom naselju Petar Kočić.

Rudna Glava predstavlja najstariji rudnik bakra na području Evrope. Na osnovu sporadičnih nalaza u toku rudarskih radova, kao što su rudarske alatke, ali i na osnovu prirode samog rudnog ležišta (postojanje tzv. „gvozdenih šešira“), od ranije se pretpostavljalo da je i na području samoga Majdanpeka moralo biti radova u eneolitu, odnosno u isto vreme kada i na obližnjoj Rudnoj Glavi. Ova pretpostavka je dobila svoju praktičnu potvrdu jednim slučajnim nalazom, koji je neposredno po otkriću propraćen odgovarajućim arheološkim sondažama. Reč je o kamenom rudarskom batu, pronađenom u krugu savremenog Rudnika bakra u Majdanpeku, na lokalitetu Praurija. Tipološki bat je svrstan u seriju kamenih batova nalaženih na rudokopima eneolitskog rudnika na Rudnoj Glavi. Pored pomenutog bata sa Praurije, koji je jedini propraćen odgovarajućim arheološkim sondiranjem terena, Muzej u Majdanpeku je u međuvremenu prikupio još nekoliko izuzetno značajnih pokretnih nalaza koji nedvosmisleno dokumentuju eneolitsko rudarstvo i metalurgiju vrlo širokih razmera na potesu Rudna Glava – Gornjane – Leskovo – Majdanpek. Reč je o slučajnim nalazima, čija su mesta neposredno po prijemu snimljena i stručno obrađena. To su još jedan kameni bat s područja samog rudnika, tačnije sa Severnog revira čiji je sastavni, morfološki deo, ranije pomenuti lokalitet Praurija, i jedan vanredno zanimljiv primerak kamenog bata sa lokaliteta Ogašu Petros, na suprotnoj strani od područja savremene eksploatacije bakra u Majdanpeku.

Sa lokaliteta Bubanj (potes između Rudne Glave i Majdanpeka, preciznije rečeno na tromeđi Rudne Glave, Leskova i Majdanpeka) potiče jedan primerak kamenog bata sa poprečnim žljebom, koji je u morfološkom smislu prava kopija bata sa Praurije, samo nešto manjih dimenzija. Uz njega je nađeno još nekoliko fragmentovanih batova, što pored drugih ranije evidentiranih nalaza ukazuje na rudarstvo od praistorije do rimskih, pa možda i srednjevekovnih vremena.

Prostor između Rudne Glave, Bubnja i Majdanpeka na izvanredan način popunjavaju još dva arheometalurška nalaza: krstaste bakarne sekire eneolitske starosti, koje su nađene slučajno na prostoru ne većem od 5 km u prečniku; prva sekira u Leskovu a druga u Pustincu, na svega nekoliko kilometara od Majdanpeka. 

Na osnovu dosadašnjih arheoloških nalaza može se zaključiti da je vrlo velika koncentracija nađenih  rudarsko-metalurških dokaza iz eneolita, a da su sledeći kulturni periodi - bronzano i gvozdeno doba znatno siromašniji.

Naime, aktivna eksploatacija ruda i njihova prerada nastavljena je i u bronzano doba (II mil.p.n.e.) što potvrđuje lokalitet Trnjane u Brestovačkoj banji na kome je uz naselje otkrivena i nekropola sa spaljenim pokojnicima. Na ovom lokalitetu pronađena je velika količana metalične šljake, što ukazuje da je oblast današnjeg Bora u navedenom periodu bila značajni metalurški centar. Istom periodu pripada i nekropola na Borskom jezeru.

Iz bronzanog doba Muzej raspolaže sa dve izvanredno očuvane narukvice, dok je gvozdeni period gotovo sterilan. Odsustvo nalaza ne mora da znači i istovremeno odsustvo samoga rudarstva u ovim periodima, jer sistematska arheološka istraživanja nisu vršena, a dok se ona ne obave  ne bi se smeli donositi nikakvi zaključci. Zbog toga je za sada nemoguće izvršiti pouzdanu periodizaciju praistorijskog rudarstva na današnjem prostoru borskog regiona, ali postoje veoma uverljivi nalazi, koji potvrđuju njegove početke.

Prema radovima dr Borislava Jovanovića, Višeg naučnog savetnika Arheološkog instituta SANU iz Beograda – inicijatora i dugogodišnjeg rukovodioca projekta istraživanja arheometalurgije na centralnom Balkanu, početak praistorijskog rudarstva u ovim predelima pada na prelomu VI i V milenijuma stare ere. Ne može se precizno utvrditi kraj eneolita, odnosno bakarnog doba i prelazak na bronzu. Dve pronađene narukvice hronološki pripadaju kraju II milenijuma stare ere.

Po doseljavanju Indoevropljana u II milenijumu p.n.e, na istorijsku pozornicu Balkana stupaju narodi, koje na osnovu kasnijih pisanih izvora, raspoznajmo po njihovim etničkim imenima.

Prema antičkim piscima, u predrimsko doba, prostor istočno od reke Morave bio je slabo naseljen, a kao jedno od retkih plemena pominju se Tračani, među kojima se izdvajaju Tribali. Pored Tračana znatnu su ulogu na razvoj rudarstva ovih prostora imali Kelti, koji na ove prostore dolaze u IV v. p.n.e. Dosta je toponoma koje neki istraživači smatraju keltskim: Vincea, Taliata, i dr. Nedostatak pisanih izvora ne mogu nam sa sigurnošću ukazati na uticaj Kelta na ovim prostorima.

Arheološki nalazi, kojih je jako malo, ne mogu nam reći da li su rad ovdašnjih stanovnika ili se radi o donetim predmetima iz drugih daleko razvijenijih oblasti. Kao jedno od značajnijih plemena predrimskog perioda pominju se Pikenzi, koji su najverovatnije živeli u gornjem delu sliva reke Pek, a koji se spominju u pisanim izvorima na početku II veka nove ere, u tada već formiranoj rimskoj provinciji Gornjoj Meziji.

Sa priličnom verovatnoćom može se predpostaviti i prisustvo Grka na ovim prostorima u periodu pre Trojanskog rata. Pretpostavka je da su Grci eksploatisali zlatonosne reke današnjeg borskog regiona, među kojima je, kao najzlatonosniji bio Pek. Vreme kada Argonauti kreću u potragu za zlatnim runom, datira od XII ­ XIII veka p.n.e. Prisustvo Grka na ovim prostorima, po mišljenju etnologa Pauna Es Durlića, koji se službeno vodi kao radnik na poslovima kustosa u Muzeju u Majdanpeku, može se dokazati i nazivom reke Pek, kao drugog dela složenice naziva Majdanpek. Prema ovom autoru hidronim Pek grčkog je porekla, i potiče od oblika pékos sa značenjem „ovčije runo“, koje su ovi stari narodi polagali u korito reke radi ispiranja zlata. Ova drevna tehnika ispiranja zlata zadržala se među stanovnicima doline Peka sve do skorašnjih vremena.

Rudarstvo i metalurgija bili su osnovna privredna delatnost i u doba rimske dominacije u ovim krajevima. Pored podzemne eksploatacije, Rimljani su dosta radili i na prepiranju zlata iz rečnih nanosa Peka, Porečke reke, Borske reke, Timoka. Radi obezbeđivanja rudnika podizana su utvrđenja pored puteva, na strateški dominantnim položajima, uz ušća reka i potoka. Potvrđeno je postojanje više takvih utvrđenja, ali su arheološki istraživana samo dva – Markov kamen u ataru sela Donja Bela Reka i Šetaće u ataru sela Zlot. Aktivna eksploatacija rudnika u rimskom periodu prekinuta je dolaskom Slovena.

Mezija, kao granična provincija rimskog carstva, formirana je u I veku, a konačnu administrativnu formu dobila podelom na Gornju i Donju Meziju. To je bila oblast između Morave, Dunava i Timoka. Gornjoj Meziji pripadala je oblast Timočke krajine. Tek u vreme vladavine imperatora Trajana ovde je konačno učvršćena rimska vlast jer je njegovim osvajanjem Dakije ovo prestala biti granična oblast.

Rudarstvo je verovatno imalo daleko veći značaj za život Rimskog carstva nego što bi se to reklo po broju pisanih svedočanstava. „Metalla Pincesia“ u dolinama reka Pek i Mlave predstavljala je jedan od najznačajnijih rudarskih revira na Balkanu, a kao glavni rudnici bili su Majdanpek, Vitivnica i Brodica.

Najbolje proučeni metalurški centar svakako predstavlja lokalitet Kraku lu Jordan, koji se nalazi na ušću Brodice u Pek. Ovaj potvrđeni metalurški centar nastao je u III veku i radio je do kraja IV veka, kada je potpuno izgoreo u požaru. Njegovi ostaci govore da se radi o izuzetnom spomeniku arheometalurgije, što rečito svedoči o razmerama rudarstva u Majdanpeku i okolini u vreme Rimljana.

Kako Dušanić   navodi u svom radu ostatke antičke eksploatacije na ovim prostorima zatičemo gotovo na svakom koraku. Verovatno je ruda vađena u okolnim brdima, topljena u dolinama Malog Peka i Šaške reke a na dalju preradu je slata u obližnje rimske gradove Pincum (gde je verovatno i bio centar rudarske administracije) i Taliatu. Rudarsko­metalurška delatnost ovih prostora dostiže svoj vrhunac u IV veku, na šta ukazuju mnogobrojni ostaci jasno uočljivih rimskih okana na koje nailaze savremeni rudari u svom svakodnevnom poslu na području Majdanpeka. To takođe dokazuje i otkriće jedne rimske rudarske galerije. Kao mogući rudnik iz istog perioda, Jovanović pominje i Bukovu Glavu, koja je ostala neistražena.

Kriza rimskog carstva i česti upadi varvara dovode do postepenog smanjenja rudarske aktivnosti na području današnje teritorije borskog okruga, pa čak i do gašenja pojedinih rudnika na duže vreme. Dalja sudbina ovih krajeva potom se vezuje za Istočni deo rimskog carstva poznatijeg kao Vizantija.

Tradiciju rimskog rudarenja nastavlja Vizantija ali u smanjenom obimu i prekidima zbog ratova i sukoba na njenim dunavskim granicama sve do početka VI veka. Kao aktivne rudnike tog vremena možemo pomenuti Majdanpek (Kljanc), Kraku lu Jordan, Bukova Glava, oblast oko Bora (Tilva Roš). Seobe i upadi varvarskih plemena doveli su do prekida rudarskih poslova, koji su obnovljeni tek sporadično u X veku i verovatno imali lokalni karakter.

O rudarstvu u ovom periodu posredno nam može pomoći arheološki nalazi na lokalitetu Veliki Gradac (na njemu je izgrađen savremeni Donji Milanovac). Ovaj lokalitet ima tri sloja zidina ali je najočuvaniji onaj iz X i XI veka, kada je verovatno ovo naselje obnovljno. U ovom naselju su otkriveni kalupi za livenje sitnih metalnih predmeta, što potvrđuje postojanje stalne ili privremene radionice za obojene metale, čija su rudišta poznata u zaleđu ovog naselja.

Naselje, koje se u vizantijskim izvorima spominje pod imenom Brodarisk je po svom položaju bilo središte župe bogatom rudama bakra, gvožđa i zlata (Rudna Glava, Crnajka, Tanda). Naziv župe nije poznat, a njen današnji naziv prvi put se pominje u 14 veku. Sudbina ovog naselja u kasnijem periodu takođe nije poznata.

Posle propasti vizantijske odbrane na njenim dunavskim granicama ovu oblast kao i celi Balkan u VI veku naseljavaju Sloveni. Najpoznatije slovensko pleme koje naseljava ovu oblast su Timočani. Dolaskom Bugara i fomiranjem njihove države Istočna Srbija ulazi u njen sastav sve do kraja X veka, kada ovu oblast ponovo zaposedaju Vizantinci.

U Podunavlju Vizantinci uspostavljaju novu vojno - administrativnu oblast Paristrion ili Pridunavski gradovi, o kojoj se malo zna. Sedište ove oblasti postaje Vidin, kao upravno i crkveno središte. Osnovano se veruje da su u ovu oblast bili uključeni gradovi na Dunavu Veliko Gradište, Donji Milanovac (Veliki Gradac), Tekija, Kostol i Prahovo.

Vizantija gradi tvrđavu i grad koji postaje i crkveno središte za oblast koju nazivamo Crna Reka, slovenskog naziva Gamzigrad. Mnogi istraživači dugo su bili ubeđeni da je „upravni centar za ispiranje zlata, rudarstvo i kamenolome ovog kraja“ carska palata, sve dok nije dokazana i otkrivena njena prvobitna namena.

Ova oblast nije imala nekog većeg ekonomskog značaja. Rudarski poslovi su bili uglavnom lokalnog karaktera. A veliki rudnici iz rimskog prioda nisu više bili aktivni. Oblast Braničevo, u srednjem veku zahvata dobar deo današnje istočne Srbije. U Braničevu, kao posebne oblasti ili u njenom susedstvu, u izvorima se pominju Kučevo, Zvižd, Homolje (Omolje), Pek, Resava i Ravanica, kao Oblasti bogate rudnicima.

Nemački rudari Sasi, koji pristižu u ove krajeve u drugoj polovini XIII veka, ponovo pokreću rudarsku proizvodnju, da bi dolaskom Turaka, sredinom XV veka došlo ponovo do nazadovanja u rudarskoj delatnosti usled nesigurnosti rudara i zakupaca rudnika. Arheološki su istraživane dve srednjovekovne crkve. Jedna je na lokalitetu Crkvina kod sela Donja Bela Reka, izgrađena u XIV veku, a druga na lokalitetu Manastirište u selu Gornjanu koja je datovana u XVI vek.

Istorijski je poznato da Sasi beže pred navalom Tatara u Južnu Ugarsku. Ako uzmemo kao validne istorijske podatke da je ova oblast 1241. godine bila u okvirima ugarske, a ne srpske države, možemo pretpostaviti da su upravo to oblasti koje Sasi kolonizuju, bežeći pred varvarima. Sasi su, idući tragom starih rudarskih radova, naišli na rudom bogate oblasti Braničeva, i vrlo je mala verovatnoća da ih nisu eksploatisali.

Kada su, na poziv srpskog kralja Uroša, Sasi krenuli put Srbije, ovo bi mogle biti oblasti Južne Ugarske odakle oni kreću, te bi se sa pravom moglo zaključiti da je prva saska rudarska kolonija južno od Save i Dunava bila u Majdanpeku, koji sa Kučajnom čini u to vreme jednu celinu.

Dakle, Majdanpek je bio prostor, koji Sasi naseljavaju bežeći od Tatara, a i prostor odakle oni odlaze na poziv kralja Uroša u Srbiju. Mnoštvo toponima, jedni posredno, a drugi neposredno, kao npr. Sasi, Šaška reka, revir Švajc i drugi ukazuju na primarni uticaj Sasa u razvoju rudarstva u ovim oblastima. O boravku Sasa na ovim prostorima dokazuje ravanička povelji kneza Lazara iz 1381. godine, kao i Hrisovulja despota Đurđa, gde se pominju saski put i Selo Sasi kod Kučajne.  Na prisustvo Sasa u Kučajni podseća i toponim Dajč, po kome nosi ime jedan potok u blizini današnjeg naselja Kučevo. U našim srednjovekovnim izvorima pominje se kao Dajša, a o prisustvu Sasa u Majdanpeku i njegovim rudokopima ukazuju toponimi, reka Šaška, revir Švajc. Na obalama reke Šaška, koja se uliva u Porečku reku pronađene su topionice koje upućuju na prisustvo srednjovekovnih rudara Sasa. Arheološka istraživanja na lokalitetu Praurija, na osnovu zatečenog stanja, dokazuju ostatke saškog rudarenja u Majdanpeku. Mnoštvo podgrada, oplata, kao i tragova rada čekićem i dletom i ostaci drvenih korita od lipe koja je služila kao alatka za utovar i prenos rude, dokaz su rudarskih radova većih dimenzija saskog perioda. Prema podacima koje je među starim majadanpečkim rudarima prikupio etnolog P. Durlić, može se s prilično verodostojnosti utvrditi postojanje saske crkve na rudnom reviru pod starim nazivom Švajc. Njeni tragovi su nepovratno uništeni savremenim radovima, ali su živa sećanja rudara koji su prekopali te ostatke omogućila rekonstrukciju izgleda osnove crkve, debljine temelja i zidova, i njenih razmera i položaja. Posvedočeno je i postojanje nekropole u neposrednoj blizini, ali ni o njoj nisu sačuvani nikakvi materijalni tragovi. Savremena eksploatacija rudnika 60­tih godina XX veka nepovratno je uništila ove vanredno interesantne ostatke saske kulture.

Posebno je interesantno da se nigde u tom periodu ne spominje proizvodnja zlata i srebra, kojim kučajnske rude obiluju. Neobično veliki sadržaj plemenitih metala u kučajnskim rudama nije mogao ostati neotkriven od veštih topioničarskih majstora Sasa. Verovatno je da su olovo i bakar rafinisani u Dubrovniku, pa su tamo izvlačeni i plemeniti metali, o čemu Dubrovčani nisu ni imali računa da govore.

Nedostatak pisanih izvora, ne dozvoljava da se u svim etapama prati razvoj srednjovekovnog rudarstva, pa tako i ovog rudnika. Prvi pisani trag, na koji se nailazi vezan je za Železnik - staro rudarsko naselje. Neki istraživači povezivali su ovaj rudnik olova sa Majdanpekom. Jireček nailazi na pismo jednog Dubrovčanina iz 1358. godine u vezi nekog tovara olova iz Železnika u Kučevu. U istom radu Jireček navodi da je Stojan Novaković to mesto locirao na rečici Železnik, koja teče zapadno od velikih majdanpečkih rudnika.

Poznati geolog Vasilije Simić, koji je ostavio neizbrisiv trag u poznavanju istorije rudarstva u nas, dovodi u vezu naziv Železnik, sa železnjakom, kako se kod nas u srednjem veku zvao limonit, koga u Majdanpeku ima u velikim količinama. Možda nedovoljno istorijski obavešten, Simić pokušava da na osnovu stare rudarske terminologije, kao geolog poveže „žeznjak“ – pirit, sa Majdanpekom iz razloga što ove rude na njegovim rudištima ima u izobilju.

U srednjevekovnim izvorima Kučajna se zvala Kuchou, Kucho, Cuciaena, Cuciena. Između 1459. i 1521. godine ona je središte vlasti za celu okolinu. U Kučajni se pominje dubrovačka kolonija. U dubrovačkim pismima Kučajna se poslednji put pominje 1433. godine, ali kao da je rudište prestalo sa radom, pošto ga više ne posećuju dubrovački trgovci.

O vezama Kučajne sa Dubrovnikom može poslužiti i podatak da su dve uticajne građanske porodice, Krivaldići i Okruglići tvrdile da potiču iz Kučajne (Cuciaina).

Godine 1439. godine turski sultan Murat popalio je Kučevo i Braničevo. Ovaj događaj je doveo do prekida rudarske delatnosti. Ona je obnovljena nakon uspostavljanja turske uprave u ovoj oblasti. U narodu postoji verovanje da je ovde postojala i kovnica novca. Kovnica novca i oružja postojala je u Kučajni i za vreme kneza Lazara, a takođe i za vreme turskog rada u rudniku. Na brdu iznad potoka građen je manastir. Rudnici u kučevskoj oblasti su aktivni i posle turskog zaposedanja ove oblasti, 1458. Godine, o čemu govore razni turski izvori.

Kučevo je posle pada pod tursku vlast 1458. godine skoro čitavo stoleće bilo pogranično područje prema Ugarskoj i kao takvo bilo je izloženo stalnim neprijateljskim upadima, pa je u takvim okolnostima bilo teško da se organizuje rudarska proizvodnja. Posle osvajanja Banata 1551­1552. godine tadašnja severna Srbija prestala je biti krajište (serhat), jer je granica pomerena daleko na sever, nakon čega su otpočeli obimniji istraživački radovi, koji su doveli do otvaranja rudnika u Kučajni.

Odlukom Porte Kučajna je postala središte kadiluka. Za opsluživanje novog rudnika iz carskog hasa i okolnih spahiluka izdvojeno je 48 sela, čiji su stanovnici prinudno radili u jamama, prevozili i obezbeđivali transporte rude. Turske vlasti planski naseljavaju Kučajnu sa svojim rudarskim stručnjacima, kovničari novca, razne zanatlije i trgovci. Na taj način Kučajna je u tom periodu vrlo brzo od sela postala grad. Zbog bezbednosti rudarskih radova i kovnice novca koja je otvorena u Kučajni, Turci podižu i tvrđavu (Palanku) 1552/53. godine. Palanka, koja se u izvorima naziva mađarskim imenom Parkanj, izgrađena je u vreme otvaranja rudnika Kučajna 1552/53. godine. Nalazila se na uzvišenju iznad rudnika i služila je za skladištenje i čuvanje srebrnih poluga i novca iskovanog u kučajnskoj kovnici. Kučajna tako postaje jedan od 25 gradova u kojima postoji kovnica i u kojima se kuje turski novac (aspra).

Zanimljive potatke o Kučajni u vrema turskog obnavljanja rudnika, a ujedno i srpskom rudarstvu daju i retki putnici koji prolaze kroz ove krajeve. Među njima zanimljivo je zapežanje nemačkog putnika Hasa Dernšvama koji je 1555. godine prolazeći Carigradskim drumom sreo “stotinu kola sa olovom, drugog isto toliko“ i da je sve to bilo vlasništvo sultana poslato za Sofiju i Carigrad. Ovo olovo naziva rackim (srpskim). Hans Dernšvam navodi u svojim beleškama da ruda olova potiče „oko Smedereva“, a potom spominje i rudnik Kuczevina (verovatno se radi o Kučajni).

O srednjovekovnom i novijem rudarstvu Kučajne postoji interesantno predanje, koje je 1829. godine zabeležio O. Pirch: „Već u doba knjaza Lazara, ko zna koliko još i ranije, kopale su se ovde rude. Posle Kosovske bitke Turci su neko vreme produžili rad na rudnicima i davali su manastirima peti deo, kao što je to bio ranije običaj. Srbi su morali kopati rude. Zatim, Turci prestadoše davati manastirima njihov deo i htedoše da povade sve srebro, pa i čoveka od srebra, koji na dnu sedi, kao što ljudi pričaju. Kad su već došli do njega onda ovaj povika: Dunave, Savo i sve ostale reke, pomozite mi! Tada jurnu voda sa sviju srana, poplavi celu dolinu noseći sa sobom kuće i zasu rudokope, koji tako ostadoše do nemačkog doba. Nemci su kopali, kopali, ali čovek od srebra ne beše već tu“.  Drugu varijantu ovog predanja zabeležio je J. Abel, koji je za račun države radio u Kučajni 1849. Prilikom rada u Kučajni stari rudari naišli su na moćan srebrni sklad, ali se baš tada pojavio i rudnički duh, koji im je zapretio ako dotaknu ovog kralja srebra, on će pustiti u rudnik Dunav, Savu i sve druge reke i rečice i potopiti ih. Neposlušni rudari nisu se povinovali ovom naređenju i pri prvom udaru rudarskog čekića doživeli su svoju strahovitu sudbinu. Oba navedena predanja zasnovana su svakako na nekakvoj rudarskoj nesreći, koja se dogodila u kučajskom rudištu a bila je prouzrokovana prodiranjem vode u rudarske podzemne radove.

Kod sela Popovice, na istočnoj strani Miroča, ostaci zgure ukazuju na stare rudarske radove. Obzirom da lokalitet nije dovoljno istražen pretpostavlja se da je rudarenje na ovom rudokopu bilo sporadično i lokalnog karaktera. Prvi pisani podatak o majdanpekečkom rudarenju potiče iz 1560. godine.

 Na osnovu slučajnih nalaza, kao što su drvena korita i drvene podgrade, na majdanpečkim rudištima, možemo govoriti o srednjovekovnom rudarstvu. Veliki broj istraživača naziv Majdanpek vezuje za tursko poreklo. Međutim, P. Es. Durlić primećuje da ojkomim Medeni Pek, dokumentovan kako u turskim tako i u nekim kasnijim zapadnim izvorima ima u osnovi reč med, što je stari srpski naziv za bakar, te je očigledno da su Turci taj naziv zatekli, što je po ovom autoru, nesumljiv dokaz da je ovaj rudnik bio pre toga u srpskim rukama. Sa sličnim nazivom, koji i dalje ima za osnovu reč med ovo naselje pojavljuje se i u zapadnim izvorima. Kasnije ga potiskuje konkurentniji turski oblik sa osnovom na arapskoj reči madan (rudnik, ruda), koji je u Srbiji odomaćen u obliku majdan sa istim značenjem.

Majdanpečka rudišta su aktivna i posle turskog osvajanja Porečkog kraja, kada je granica pomerena na sever. Podataka o otvaranju rudnika u izvorima nema, ali su podaci o proizvodnji bakra upisani samo u sažetom popisu Smederevskog sandžaka iz 1560. godine. Ubrzo zbog opštih prilika, Majdanpek postaje vodeći rudarski centar regije u kojem zbog zaštite bogate varoši i rudarskih postrojenja turske vlasti grade utvrđenje.

O rudnom bogastvu majdanpečkog kraja, rudarskoj proizvodnji i samom mestu zanimljive podatke dao je u svom dnevniku turski visoki službenik Abdulah Uskudari 1690. godine. On, između ostalog, kaže: “Planine koje se zovu Majdan, nižu se jedna na drugu, promišlju Tvorca slične gvozdenoj rešetki. Sve one bogate su gvozdenom rudom, pa zato ovde ima bezbroj topionica i kalhana. Stanovništvo od vajkada živi od proizvodnje gvožđa, vadi gvozdenu rudu i prečišćava je u kalhanama. U sred pomenutih planina nalazi se jedno polje koje je dugačko tri sata hoda, a široko tri do četri dunuma (300­400 m). Na sredini polja je mala reka i ovde se nalaze peći za topljenje gvožđa i kalhane. Na istočnom kraju pomenutog polja nalazi se kasaba Majdan. Kasaba Majdan od davnina pripada Smederevskom sandžaku i poseban je kadiluk. Ima jedno malo četvorostrano utvrđenje sa bedemima, dužine otprilike 60 aršina (45,5 m) sagrađeno od kamena. U varoši ima preko 500 kuća i nebrojeno dućana. Zbog osvajanja nevernika svo stanovništvo se rasulo i razbežalo, pa je zato pomenuta kasaba sada prazna, razorena i pusta.“ 

Jedini poznati rudnik koga beleže turski izvori, 1488. godine, bio je Trebuć na Deli Jovanu. Rudnik je lociran u ataru sela Luke. U okviru oživljavanja rudarske delatnosti, kadiji Berkovice Mehmedu bilo je naređeno da izvrši uviđaj u ovom rudniku. Došavši u rudnik  kadija je sazvao sva lica koja su u njemu radila (od vlasnika okana do urbara - sakupljača rudarskog poreza) i kod njih se raspitivao o kanunu i pravilima po kojima se poslovalo u rudniku od najstarijih vremena. Saznao je sledeće: ruda izvađena iz okna odnosi se u topionicu, gde se prerađuje u čišćeno – kupelirano srebro, od koga amaldar (zakupac carskih prihoda od rudnika) uzima desetak, srebro se zatim prečišćavalo, pisar čistionice sastavljao je spisak sopstvenika srebra sa količinama srebra koje poseduje i na kraju su ga ovi nosili u kovnicu novca u Novom Brdu.

Rudnik Trebuć pominje se u izvorima do kraja XVI veka, a verovatno je prestao sa radom sredinom XVII veka. Nošenje srebra u novobrdsku kovnicu ukazuje na to da vidinska kovnica, kao ni ona u Kučajni, koja je postojala tu, u preturskom periodu nisu radile.

O srednjovekovnom rudarstvu u oblasti današnjeg grada Bora i šireg prostora Timočke krajine u istorijskim izvorima nema mnogo podataka. Da se rudarilo i u ovim krajevima posredno nam svedoče mnogi toponimi koji se mogu povezati sa srednjovekovnim rudarstvom. Šaška reka, koja se uliva u Timok blizu sela Vratarnice, kao i potes u ataru sela Veliki Izvor.

Toponim Sasi nalazi se u okolini potoka Vrelo, između sela Lukova i Jablanice. Ovaj topomom Sasi možemo povezati sa selom Sasi koje je bilo obavezno da snadbeva vidinsku tvrđavu gvozdenim oružjem i priborom. Na ove stare rudare upućuje i toponim Saški do – naziv za zapadno podnožje planine Rtanj.

Obilazeći ovaj kraj polovinom 19 veka baron Herder video je tragove starih rudarskih radova, nizove rudarskih okana gde se vadila olovna ruda kao i ostatke zarušene manje rudarske crkve. U svom zapisu kaže da je bila vrlo vidljiva „vada“ kojom je dovođena voda ka topionici, što ukazuje na postojanje srednjovekovnog rudarstva.

Tragova starih rudarskih radova ima i u okolini sela Lasava i sela Bučja. Kroz ovo poslednje prolazi Kovačka reka, pomenuta u turskim izvorima za 1483 i 1586. godinu, a i sam njen naziv upućuje na postojanje neke kovnice i moguće topionice.

U okolini sela Jabukovca kod Negotina postoje tragovi vađenja i topljenja gvozdene rude. Ostaci topioničke delatnosti pronađeni su pored vodotokova, pa se pretpostavlja da su to bili srednjovekovni ili rani turski radovi.

U okolini sela Kupusišta, severoistočno od Jabukovca, postoje srednjovekvna rudarska okna. Posredno o srednjovekovnom rudarenju ukazuju mnogi toponimi. Rupni potok je deo atara sela Bogava.

Poznato je da su pored bakra i srebra rudišta u Istočnoj Srbiji bila bogata i zlatom, koje je naročito eksploatisano u antici. Postoji mišljenje među poznavaocima ove problematike da su mnoga zlatna rudišta već u antici bila iscrpljena, tako da srednjevekovni rudari nisu svojom tehnikom mogli da dobijaju ovu rudu u većim količinama. Uglavnom se radilo ispiračkom tehnikom po zlatonosnim rekama i rečicama. Ipak zlatonosnost ovih terena odrazila se u toponimima, kao što su: Zlatovo – selo kod Mlave, Zlot – selo kod Bora. Zlatina – takođe selo kod Bora, Zlatica ili Zlatarnica – potes kod sela Inova, Zaglava, Zlatarica i Zlatina – potesi kod Brestovca, Zlatni potok – potok u dolini Peka, Zlatica­ reka koja protiče kroz Donji Milanovac.

Za brdo Čoka mori (srpski – vodenično brdo), koje se nalazi s desne strane puta Crnajka – Miloševa kula, predanje kaže da je i ovde bio neki stari rudnik. Leva pritoka Porečke reke Radovica (srpski – rad, radovi) i po nazivu i po evidentiranom materijalu, takođe, je potencijalno područje starih rudarskih radova, o čemu svedoče ostaci zidina verovatno od neke vodojaže.

Carovana niže Radovice ka selu Klokočevcu, prema kazivanjima, takođe ima tragova starih rudarskih radova. Narodno predanje ovog kraja toponim izvodi od nekog “Car Jovana“, koji je „delio blago“ pa otuda i naziv planine “Deli Jovan“. Možda je toponim Carovana poreklom iz saske rudarske terminologije srpski “ceovi, ceovine“ starosrpski „ceh“ od nemačkog die Zeche – radionica, odnosno ceo sistem rudničkih objekata, okana, hodnika galerija.

Naziv zaseoka Rudne Glave, Blizna mogao bi da potiče od bliznica srednjovekovnog naziva za čelik preuzet iz saske rudarske terminologije.

Lokalitet Šaška reon Belog izvora na putu prema Majdanpeku ima takođe svedočenja o starim rudarskim radovima.

Idući od Lučkog polja dolinom reke Crnajke preme Porečkoj reci i uzvodno Šaškom rekom do Majdanpeka, za istoriju srednjovekovnog rudarstva bili bi zaniljivi sledeći toponimi i hidronimi: Ogašu garn (vlaški: “potok sa garežom“, na granici Tande i Gornjana, leva prtoka reke Crnajke, na kom su vidljivi ostaci zgure. U blizini ovoga potoka nalazi se i Vamna potok koji utiče u Crnajku. U vezi ovog potoka postoji predanje, koje pominje „velike drvene točkove“ koji su pokretali nekakva rudarska postrojenja. Predanje se poklapa sa značenjem reči “vamna“ (na srpskom vaona) – kolo sa osovinom kod vodenice.

Posle Austro-Ugarske okupacije (1718-1738), rudarstvo na prostoru današnjeg Borskog regiona je obnovljeno. Otvorena su nova rudarska okna u okolini Majdanpeka. Rudnik je uspešno radio, a u 26 topioničkih “furuna” proizveli su i izvezli oko 5.400 tona bakra. Turci su ponovo osvojili te prostore, opustošili Majdanpek i u rudnicima je gotovo prestao svaki rad, sve do oslobađanja Srbije.

Veliki doprinos poznavanju rudarstva ovoga kraja dao je Konstantin Jireček, u delu o trgovačkim putevima u srednjovekovnoj Srbiji i Bosni. Čitav jedan odeljak posvećen je isključivo rudarstvu, gde se između ostalog pominje i Železnik, kao značajno rudarsko sedište ovoga kraja.

Sredinom XX veka nastavilo se sa intenzivnijim istraživanjima rudarstva u Srbiji. Značajnu ulogu, na tom polju, imao je geolog, Vasilije Simić saopštavanjem svojih otkrića o istorijskom razvoju našeg rudarstva i u velikom broju kasnije objavljenih radova. Usled nedostatka pisanih izvora Simić fragmentarno pominje rudarstvo istočne Srbije, ali je zato nemerljiv njegov doprinos za poznavanje rudarstva XIX veka.

Veliki značaj u poznavanju rudarstva istočne Srbije dao je arheolog Duško Mrkobrad, koji je na osnovu fragmentarnih podataka pokušao da identifikuje neke od mogućih rudarskih centara. Od novijih istraživača treba spomenuti Srđana Katića koji je baveći se problematikom rudarstva u turskom periodu donekle osvetlio period ponovnog otvaranja rudnika u Majdanpeku i Kučajni sredinom XVI veka.

Od radova opšteg karaktera značajno je pomenuti više dela Sime Ćirkovića i nekoliko mlađih autora. Među njima treba izdvojiti knjigu o starom srpskom rudarstvu, koja zbog svog sintetičkog karaktera i ograničenja koje je autorima postavio izdavač, nije mogla pružiti više podataka, ali ipak donosi osnovne crte za istoriju rudarstva u Istočnoj Srbiji.

Značajani podaci za poznavanje toponomastike ovoga kraja, preuzeti su od etnologa majdanpečkog muzeja Pauna Es Durlića, kao i podatke kustosa Muzeja u Majdanpeku, Slaviše Jeremića, koji se bavio periodizacijom istorije rudarstva u Majdanpeku i okolini, od praistorije do današih dana, što je doprinelo izradi karte rasprostiranja srednjovekovnih rudnika u Istočnoj Srbiji – sl. 1.

Sl. 1. Karta rasprostiranja srednjovekovnih rudnika u istočnoj Srbiji

Od starih rudarskih radova izvršena su istraživanja na eneolitskom rudokopu bakra u Rudnoj Glavi kod Majdanpeka – sl. 2. Detaljna arheološka istraživanja ostataka srednjovekovnog rudarstva na ovim prostorima nisu vršena, možda iz razloga što je svako poznije rudarstvo uništavalo tragove prethodnih radova, te su ogromne količine materijala značajnog za poznavanje starog rudarstva otišla u nepovrat. S obzirom da je ova oblast bogata rudnim blagom, da postoje znatni ostaci starog rudarstva na gotovo svakom koraku i da u ovoj oblasti još uvek egzistiraju rudnici u Boru i Majdanpeku, potrebno je da neki budući autori upotpune pregled rada pojedinih rudnika u srednjem veku.

Sl. 2. Lokalitet iz vremena eneolitskog rudarstva

Po oslobađanju Srbije, Knez Miloš Obrenović je 1835. g. pozvao saksonskog stručnjaka Zigismunda Herdera da obiđe značajna rudišta u Srbiji. On je zaključio da u okolini Majdanpeka i Bora postoji više ležišta bakarne i železne rude. Takve nalaze potvrdio je 1847. g. Karlo Herjovski i predložio da se u Majdanpeku otvori rudnik bakra, a u Rudnoj glavi i Crnajki rudnici rude železa. Srpska Vlada je prihvatila predloge Herjovskog, pa je 1847. g. osnovana “Milanovačka uprava rudnika”. Topionica bakra u Majdanpeku je završena 1852. godine, a topionica gvožđa 1856. godine, u kojoj je došlo do havarije. Obustavljen je i rad topionice bakra. Državna komisija je zaključila da se Majdanpek ustupi u zakup.

“Francusko-srpsko drustvo” je zakupilo Majdanpek 1860. na trideset godina, ali su posle šest godina prestali sa eksploatacijom. U toku 1866. g. zaključen je ugovor na 50 g. sa engleskim duštvom “Copper and Iron Company LTD”. Obnovili su i proširili rudničku proizvodnju i izgradili nova topionička postojenja, ali su 1874. g. bankrotirali. Od 1882. g. novi zakupac bio je Džon Holvej, sve do 1885. g. kada je ustupio koncesiju firmi “Schodoar”, koja je gazdovala do 1890. g. Ministarstvo narodne privrede Srbije je raskinulo ugovor sa tom firmom. Koncesiju su dobili M. M. Formant i Alfred Piret i osnovali belgijsku kompaniju “Societe anonyme  des Mines de cuivre de Majdan Pek”. Osnovni kapital iznosio je 3.000.000 dinara, a sedište kompanije bilo je u Briselu. Izgradili su novu topionicu bakra sa tri peći “Kicenovog sistema” za topljenje i deset Besemerovih konvertora za preradu bakrenca u blister bakar. Pronašli su i bogatu piritnu rudu, sa 1% bakra, 1 gramom zlata i 17 grama srebra po toni rude.

Krajem XIX veka geološki i rudarski inženjeri su istraživali područja Timočke krajine i pod rukovodstvom Feliksa Hofmana osnovali su kompaniju. Beogradski industrijalac Djordje Vajfert je preuzeo prava kompanije i 1897. g. poslao je inž. Franju Šisteka, koji je u blizini Borske reke istražnim radovima pronašao bogato nalazište na Čoka Dulkanu, veličine oko 255.000 tona, sa 10,5% bakra.

Već 1903. g. Đorđe Vajfert je dobio koncesiju na 240 rudnih polja, sa pravom eksploatacije od pedeset godina. Francuzi su prihvatili Vajfertovu ponudu 1904. g. i osnovali zajedničku kompaniju “Francusko društvo borskih rudnika, Koncesija Sveti Đorđe” (“La Compagnie Francaise des Mines de Bor, Concesion St. George”). Osnovni kapital je iznosio 5,5 miliona francuskih franaka, u 11.000 akcija, a Vajfertov udeo je iznosio 31,8%. Ujedno je dobio i 250.000 franaka, na ime ustupljene koncesije. Prvi direktor Borskih rudnika bio je Franja Šistek, direktor Kompanije u Parizu Alber Loran, a predstavnik Kompanije u Srbiji bio je Đorđe Vajfert. Prva topionica bakra, imala je lonce za aglomeraciju, water-žaketne peći i konvertore. Finalni proizvod bio je blister bakar, koji je liven u kalupe, težine oko 80 kg. Plamena rafinacija u anodnim pećima i elektrolitička rafinacija, kapaciteta 12.000 tona katodnog bakra, pušteni su u rad 1938. g. Zahvaljujuci veoma bogatoj rudi, niskim nadnicama i malim troškovima poslovanja, čist prihod Kompanije 1912. g. iznosio je 5 miliona francuskih franaka. Borski bakar je bio veoma tražen na svetskom tržištu zbog odličnog kvaliteta. Desetogodišnji rad rudnika je svečano obeležen 6. aprila 1912. g. osvećenjem nove crkve “Sveti Đorđe”, u prisustvu Prestonaslednika Aleksandra Karađorđevića i predsednika Vlade Nikole Pašića.

Pre Prvog balkanskog rata, fracuski kapital je uspešno potisnuo nemačke i austrijske konkurente. Učestvovali su i u javnim radovima i u isporuci vojnog materijala. U vreme Balkanskih ratova (1912-1914) mnogi radnici su mobilisani, pa su za radove u kompaniji dovedeni novi radnici.

U toku 1915. godine, zajedno sa srpskom vojskom, povlačili su se i francuski službenici Kompanije. Bugarske jedinice su okupirale Bor, porušile deo postrojenja, zapalile dokumentaciju, a pokrale lokomotive i opremu. Nemačko ministarstvo rata je dobilo koncesiju do završetka rata. Avgusta 1916. g. pokrenuli su proizvodnju u rudniku i topionici. Zbog nedostatka radne snage, doveli su u Bor 1.000 zarobljenika. Nemci su u toku Prvog svetskog rata proizveli 194.664 tone rude bakra, 36.000 tona blister bakra. 1.200 kg zlata i 4.500 kg srebra. Ukupna vrednost iznosila je oko 1.000.000 ondašnjih francuskih franaka.

Radovi u rudniku obnovljeni su krajem 1918. g. Pušteno je u opticaj 73.000 novih akcija, od kojih je Kraljevina SHS dobila 20.000 akcija. Izgrađeno je pristanište na Dunavu. Došlo je do naglog porasta cena energenata, a pada cene bakra, pa je Kompanija poslovala sa negativnim učinkom do 1923. g. Kompanija je u periodu 1924-1927 na ime naknade ratne štete primila 45.350.000 franaka od Nemačke. To je omogućilo da se uradi tehnološka modernizacija preduzeća. Već 1928. g. prošireni su kapaciteti u Topionici i napravljen je dimnjak. Te godine proizvedeno je 15.086 tona blister bakra. Urađeni su i veliki istražni radovi u okolini Krivelja, Oštrelja, Donje Bele Reke, Slatine, Bučja, Topole, Tande, Zlota, Lubnice i Sikola. Na brdu Tilva Mika otkriveno je novo rudno telo, iz kojeg su kasnije dobijali godišnje 650.000 tona rude. Montirana je parna mašina na izvoznom oknu “Vajfert”, a na kopu su proradili parni bageri. Krajem 1933. puštena je u rad i flotacija.

Topionica je proširena 1934. g. Velike količine otrovnog gasa uništile su vegetaciju u okolini i nanele štetu poljoprivednicima. Zato je 1934. i 1935. g. došlo do narodnog bunta, u kome su učestvovali seljaci iz 11 sela.  Buna je nasilno ugušena od strane žandarmerije uz nekoliko žrtava sa smrtnim ishodom.

Pošto nije bila napravljena elektroliza, Francuzi su izvozili blister bakar. Posle pogibije Kralja Aleksandra u Francuskoj, poremetili su se odnosi Kompanije sa Vladom Stojadinovića, koja je proširila poslovne veze sa Nemcima. U toku 1940. g. Bor je proizveo 43.646 tona bakra.

Posle početka Drugog svetskog rata, bakar je postao strateška sirovina. Nakon okupacije Francuske od Nemačke, Kompanija je ceo bakar isporučivala Nemačkoj. Nemci su otkupili 81,7% akcija Kompanije. Kompanija je dobila  novo ime: “Bor rudnici bakra i topionice A. D.”. Francuzi su posle Drugog svetskog rata poništili taj ugovor.

Istočna Srbija (od Morave do Kalne i Knjaževca) je aprila 1941. g. stavljena pod nemačku vojnu upravu, zbog strategijske važnosti. Noću, 9. aprila minirana su sva vitalna postrojenja. Organizacija Tot je angažovana za njihovo obnavljanje. Iz nemačkog zarobljeništva su vraćeni svi stručni radnici i prebačeni u logor u Boru, a Mađarska je uputila nekoliko hiljada zarobljenih Jevreja. Kasnije su doveli i 8.000 italijanskih ratnih zarobljenika. Mobilisani su i radnici iz čitave Srbije. U toku Drugog svetskog rata, proizvedeno je 1.373.656 tona rude, 105.000 tona anodnog bakra, 19.015 tona katodnog bakra, 2.094 kg zlata, 282 kg srebra, 175.117 tona bakrenca i 79.077 tona piritnog koncentrata.

Okupator je pre povlačenja uništio sve vitalne mašine i uređaje u Boru i Majdanpeku. Zato je krajem 1945. g. formiranano Ministarstvo rudarstva Federativne Narodne Republike Jugoslavije za njihovu sanaciju u novoosnovanom državnom privrednom preduzeću: “Rudnici bakra i topionice Bor”. Borski rudnik je bio u neposrednoj nadležnosti Vlade FNRJ. U Prvom petogodišnjem planu (1947-1951) proizvedeno je 172.607 tona bakra. Krajem iste godine započeta su obimna geološka istraživanja u Boru i Majdanpeku. Od marta 1951. godine borski rudnik je prešao u nadležnost Vlade Srbije i dobio konačni naziv RTB (Rudarsko- topioničarski basen). Napravljeni su dalekovodi, pruga Vražogrnac-Bor itd.

Nova topionica je startovala 1961. godine, sa pet etažnih peći, jednom plamenom peći, konvertorima i anodnim pećima. Gas etažnih peći i konvertora služio je za dobijanje sumporne kiseline u novom Turm-sistemu. Proizvodila se sumporna kiselina, uglavnom za potrebe Fabrike veštačkih đubriva u Prahovu. Gas iz plamene peći je prolazio kroz apteik, kotao-utilizator, elektro-filter i u atmosferu je ispuštan preko zidanog dimnjaka, visine 110 metara. Otpadna šljaka iz plamene peći, sa 0,5-0,6% bakra, vožena je u kupolama na haldu.

U toku 1971. godine startovao je prvi fluo-solid reaktor za prženje pirita (sa pulpom) i elektro-filterom Hemibau, a kasnije su ugrađeni bunkeri i hranilice za bakronosnu šaržu. U reaktoru se odvijao proces prženja šarže. Gas iz reaktora je odlazio u primarne i sekundarne ciklone, zatim u rashladnu kulu i elektro-filter, a iz njega u dve kontaktne Fabrike sumporne kiseline, ili u betonski dimnjak.

U toku 1973. g. pušteni su u rad drugi reaktor, plamena peć, ložena mazutom, sa dva kotla ulitizatora i elektrofilter iste firme. Šarža je homogenizovana u bedingu (po čehoslovačkoj tehnologiji), a napravljen je novi beding sa bunkerima za koncentrate i topitelje.

Sve do sankcija, uglavnom su radile obe linije u Topionici sa maksimalnim kapacitetom. Iskorišćenje na sumporu se kretalo od 40-50%. Posle uvođenja sankcija, Topionica je radila sa jednom linijom (u kontinuitetu), ili povremeno sa dve linije (uz zastoje), zbog nedostatka kocentrata bakra i mazuta za grejanje plamene peći br. 2 (u zimskom periodu). Iskorišćenje sumpora je bitno smanjeno, na svega 4-40%.

Od 1999. godine u kontinuitetu Topionica radi samo sa jednom linijom, smanjenim kapacitetom zbog nedostatka koncentrata bakra (do pre par godina), ili zbog strožijih propisa o aero-zagađenosti u gradu (u poslednjih par godina). Zabrana investiranja od strane Vlade i loši Upravni i Poslovodni odbori RTB-a doveli su do naglog smanjenja proizvodnje i negativnog poslovanja, i pored rekordne cene bakra.

Nakon političkih smena 2000. godine nove vlasti su zastupale strategiju prodaje RTB-a Bor, a nakon neuspeha par raspisanih tendera za prodaju RTB-a Bor, Vlada je usvojila Novu strategiju, koja je podrazumevala uvođenje državnog vlasništva nad RTB-om Bor, revitalizaciju i oporavak Kompanije, što je podrazumevalo nove istražne radove, obnovu rudarske mehanizacije i pocetak gradnje Nove Topionice.

Zahvaljujući Novoj strategiji Vlade Srbije RTB Bor je dobio šansu da bude pokretač razvoja cele privrede republike Srbije, jer su u međuvremenu izvršene pripreme za eksploataciju novih rudnih ležišta (Čoka Marin kod Majdanpeka i Borska Reka kod Bora), a obnovljena je i eksploatacije starih rudnih ležišta (Cerovo). Istovremeno novi istražni radovi potvrdili su postojanje rudnih rezervi koje omogućuju kontinuiran rad RTB Bor za narednih 50 godina, pri čemu su otkrivene značajne količine plemenitih, ali i drugih važnih metalnih i nemetalnih sirovina, što sve zajedno pruža šansu RTB-u Bor da uveća fizički obimm proizvodnje dosadašnje palete proizvoda, ali i da proširi paletu novim proizvodima.

Literatura

1.      Muzej rudarstva i metalurgije Bor – Arheološka nalazišta

2.      D. Bogosavljević – Prolog proučavanja srednjovekovnog rudarskog alata

3.      M. Blagojević – Srbija u doba Nemanjića

4.      D. Bojanić – Turski zakoni I zakonski propisi iz XV  i XVI veka za smederevsku, kruševačku i vidinsku oblast

5.      T. Vukanović – rečnik drevnog rudarstva u zemljama centralnog Balkana

6.      M. Vuksan, Đ. Janković – Bor I okolina u praistoriji, antici i srednjem veku

7.      B.  Gavela – Mit I stvarnost u spevu o Argonautima

8.      A. Veselinović – Država srpskih despota

9.      A. Deroko – Srednjevekovni gradovi u Srbiji, Crnoj Gori i Makedoniji

10.  M. Dinić – Braničevo u srednjem veku

11.   P. Es Durlić – Kameni rudarski bat – slučajni nalaz sa Praurije u Majdanpeku

12.   P. Es Durlić – Majdanpečka crkva

13.   S. Dušanić – Organizacija rimskog rudarstva u Noriku, Panoniji, Dalmaciji I Gornjoj Meziji

14.   S. Dušanić – Kovanje i kovnice antičkog I srednjevekovnog novca

Nenad Radulović